Mukesh माधुर्य ಮಂಜರಿ

    
ಜೋನ್ ಜಾನಿ ಜನಾರ್ದನ್ ಇದ್ದ ಹಾಗೆ ಇದೇನಪ್ಪಾ ಮುಕೇಶ್ ಮಾಧುರ್ಯ ಮಂಜರಿ ಎಂಬ ತಲೆಬರಹದಲ್ಲಿ ಭಾಷೆಗಳ  ಕಲಸು ಮೇಲೋಗರ ಎಂದು ಅಚ್ಚರಿಯಾಯಿತೇ.  ಮಧುರ ಸಂಗೀತ ದೇಶ-ಭಾಷೆ-ಕಾಲಾತೀತ. ಹಾಗಾಗಿ ಈ ಹೊಸ ವರಸೆ ಅಷ್ಟೇ. ಆಗಸ್ಟ್ 27ಕ್ಕೆ ಮುಕೇಶ್  ಪುಣ್ಯತಿಥಿ.  ಅವರ ಕೆಲವು ಹಾಡುಗಳನ್ನು ನೆನಪಿಸಿಕೊಳ್ಳಲು ನಮಗೊಂದು ನೆವ.

    
ರಫಿ, ತಲತ್, ಮನ್ನಾಡೆ, ಕಿಶೋರ್ ಸಮಕಾಲೀನರಾಗಿದ್ದ ಮುಕೇಶ್ ತಮ್ಮ  ವೃತ್ತಿ ಜೀವನದಲ್ಲೆಂದೂ ಆರಕ್ಕೇರಿದವರಲ್ಲ ಮೂರಕ್ಕಿಳಿದವರಲ್ಲ.  ಅದು ತಲತ್ ಯುಗವಿರಲಿ, ರಫಿ ಯುಗವಿರಲಿ, ನಂತರದ ಕಿಶೋರ್ ಯುಗವಿರಲಿ, ತಮ್ಮ ಅವಕಾಶಗಳನ್ನು ತಮ್ಮದಾಗಿಯೇ ಉಳಿಸಿಕೊಂಡವರು, ಅವುಗಳ ಸದುಪಯೋಗ ಮಾಡಿಕೊಂಡವರು.  ಚಿತ್ರ ನಿರ್ಮಾಣ, ನಟನೆಯಲ್ಲೂ  ಅದೃಷ್ಟ ಪರೀಕ್ಷಿಸಿದ್ದ ಅವರು ಅದು ತಮಗಲ್ಲ ಎಂದು ನಿಶ್ಚಯಿಸಿ ಹಾಡುಗಾರಿಕೆಯನ್ನೇ ಉಸಿರಾಗಿಸಿಕೊಂಡು ಹಾಡುವುದಕ್ಕೆಂದೇ ತೆರಳಿ  ಅಮೇರಿಕದ ಡೆಟ್ರಾಯಿಟ್‍ನಲ್ಲಿ 1976 ಅಗಸ್ಟ್ 27ರಂದು ಐವತ್ತಮೂರರ ಹರೆಯದಲ್ಲಿ ಕೊನೆಯುಸಿರೆಳೆದವರು.

    
ತಮ್ಮ ಇತರ ಸಮಕಾಲೀನರಷ್ಟೇ ವೃತ್ತಿಪರರಾಗಿದ್ದ ಅವರು ಸ್ಪಷ್ಟ ಉಚ್ಚಾರ, ಧ್ವನಿಭಾರ, ಉಸಿರಿನ ನಿಯಂತ್ರಣ, voice throw ಗಳ ವಿಷಯದಲ್ಲಿ ಯಾರಿಗೂ ಕಮ್ಮಿ ಇರಲಿಲ್ಲ.  ಆದರೆ ಅವರು  ಏಕಪಾಠಿ ಮಾತ್ರ ಅಲ್ಲವಂತೆ.  ರಫಿ, ಕಿಶೋರ್ ಅವರಂತೆ ಹಾಡಿನ ಟ್ಯೂನ್ ಒಂದೇ ಸಲ ಕೇಳಿ ರೆಕಾರ್ಡಿಂಗಿಗೆ ತಯಾರಾಗಲು ಅವರಿಗೆ ಕಷ್ಟವಾಗುತ್ತಿತ್ತಂತೆ.  ಶ್ರುತಿ ಶುದ್ಧತೆ ಬಗ್ಗೆಯೂ ಅವರಲ್ಲಿ ಆತ್ಮವಿಶ್ವಾಸ ಕೊಂಚ ಕಮ್ಮಿ ಇತ್ತೆಂದು ಹೇಳುತ್ತಾರೆ.  ಹೀಗಾಗಿ ರೆಕಾರ್ಡಿಂಗ್ ಆರಂಭವಾಗುವ ವರೆಗೂ ಹಾರ್ಮೋನಿಯಮ್ ನುಡಿಸುತ್ತಾ ಅಭ್ಯಾಸ ಮಾಡುತ್ತಲೇ ಇರುತ್ತಿದ್ದರಂತೆ. ರೆಕಾರ್ಡಿಂಗ್ ನಲ್ಲೂ ಟೇಕ್ ಗಳ ಸಂಖ್ಯೆ ಹೆಚ್ಚೇ ಇರುತ್ತಿತ್ತಂತೆ.  ಸ್ಟೇಜ್ ಕಾರ್ಯಕ್ರಮಗಳಲ್ಲೂ ಅವರು ಹಾರ್ಮೋನಿಯಮ್ ನುಡಿಸುತ್ತಲೇ ಹಾಡುತ್ತಿದ್ದುದನ್ನು ಗಮನಿಸಬಹುದು. ಆದರೂ ಆ ಕಾಲದ ಸಂಗೀತ ನಿರ್ದೇಶಕರು  ಸಂದರ್ಭ ಸಿಕ್ಕಿದಾಗಲೆಲ್ಲ ಅವರಿಂದ ಹಾಡುಗಳನ್ನು ಹಾಡಿಸಿರುವುದಕ್ಕೆ   ಅವರ ಕಂಠ ಅಲೌಕಿಕ ಆಗಿದ್ದುದೇ ಕಾರಣವಿರಬಹುದು . ಅವರನ್ನು  ಹೆಚ್ಚು ವೈವಿಧ್ಯಪೂರ್ಣವಾಗಿ  ಬಳಸಿಕೊಂಡದ್ದು ಶಂಕರ್-ಜೈಕಿಶನ್ .
    
ಇವರು ಹಾಡಿದ ಹಾಡುಗಳು ಸಂಖ್ಯೆಯಲ್ಲಿ ರಫಿ, ಕಿಶೋರ್ ಅವರಿಗಿಂತ ಕಮ್ಮಿ ಇರಬಹುದು.  ಆದರೆ ಇವುಗಳಲ್ಲಿ ಕಾಳು ಜಾಸ್ತಿ, ಜೊಳ್ಳು ಬಹಳ ಕಮ್ಮಿ. ಹಾಡಿದ ಹಾಡುಗಳಲ್ಲಿ ಉತ್ತಮವಾದವುಗಳ ಪ್ರತಿಶತ ಲೆಕ್ಕ ಹಾಕಿದರೆ ಪ್ರಥಮ ಸ್ಥಾನದಲ್ಲಿ ನಿಲ್ಲುವುದು ಅವರೇ. ಅಂತಹವುಗಳಲ್ಲಿ ನನ್ನ ನೆನಪಿಗೆ ಬಂದ, ನನಗಿಷ್ಟವಾದ 10 ಹಾಡುಗಳು ಇಲ್ಲಿವೆ.  ನಿಮಗೆಲ್ಲರಿಗೂ ಮೆಚ್ಚುಗೆಯಾಗುತ್ತವೆ ಅಂದುಕೊಂಡಿದ್ದೇನೆ.

    

1. ಆವಾರಾ ಹೂಂ - ಆವಾರಾ
    Awara Hoon - Awara 

ಪ್ರೇಮಗೀತೆಗಳೂ ಸೇರಿದಂತೆ ಎಲ್ಲ ಹಾಡುಗಳೂ ಒಂದು ರೀತಿ ವಿಷಾದ ಭಾವವನ್ನು ಹೊಂದಿರುತ್ತಿದ್ದ ಕಾಲದಲ್ಲಿ ಲವಲವಿಕೆಯನ್ನು ಮೈಗೂಡಿಸಿಕೊಂಡು ಬಂದ ಆ ಕಾಲಕ್ಕೆ ahead of time ಎನ್ನಬಹುದಾದ ಶಂಕರ್ ಜೈಕಿಶನ್ ಹಾಡು  ಇದು.  ಮುಂದೆ ಆರ್ ಪಾರ್, ತುಮ್‍ ಸಾ ನಹೀಂ ದೇಖಾ ನಂತರವಷ್ಟೇ ಎಲ್ಲ ಹಾಡುಗಳಲ್ಲಿ ಲವಲವಿಕೆ ಕಾಣಿಸಿಕೊಳ್ಳತೊಡಗಿತು. ತಮ್ಮ ಮೆಚ್ಚಿನ ಹಿರಿಯ ಸಂಗೀತ ನಿರ್ದೇಶಕ ಎಸ್.ಡಿ.ಬರ್ಮನ್ ಈ ಹಾಡಿನಲ್ಲಿಯ ಎಕಾರ್ಡಿಯನ್ ವಾದ್ಯದ ಅತಿ ಸುಂದರ ಕುಸುರಿ ಕೆಲಸ  ಮೆಚ್ಚಿ ಶಹಬ್ಬಾಸ್ ಎಂದು ಬೆನ್ನು ತಟ್ಟಿದಾಗ ಶಂಕರ್ ಅವರಿಗೆ ಬಹಳ ಖುಶಿ ಆಗಿತ್ತಂತೆ.  ಈ ಹಾಡು  ರಷ್ಯಾದಲ್ಲೂ ಬಹು ಜನಪ್ರಿಯ ಆಗಿ ರಾಜ್ ಕಪೂರ್ ಹಾಗೂ ಆ ದೇಶದ ನಡುವೆ  ನಂಟು ಬೆಳೆಯಲು ಕಾರಣವಾಯಿತು.  ನಂತರದ ಅನೇಕ ರಾಜ್ ಕಪೂರ್ ಚಿತ್ರಗಳ ಹಾಡುಗಳಲ್ಲಿ ರಷ್ಯನ್ ಸಂಗೀತದ ಛಾಯೆಯನ್ನೂ  ಗುರುತಿಸಬಹುದು. 

2. ಮುಝಕೊ ಇಸ್ ರಾತ್ ಕೀ - ದಿಲ್ ಭೀ ತೇರಾ ಹಮ್ ಭೀ ತೇರೆ
    Mujh Ko Is Raat Ki - Dil Bhi Tera Hum Bhi Tere

ಧರ್ಮೇಂದ್ರ ಅವರ ಮೊದಲ ಚಿತ್ರದ ಗೀತೆಯಿದು.  ಕಲ್ಯಾಣಜೀ-ಆನಂದಜೀ ಅವರು ಶಂಕರ್-ಜೈಕಿಶನ್ ಹೆಜ್ಜೆ ಜಾಡಿನಲ್ಲಿ ಗದ್ದಲಕ್ಕೆ ಹೆಸರಾದ ಸ್ಯಾಕ್ಸೊಫೋನ್, ಗ್ರೂಪ್ ವಯಲಿನ್ಸ್ ನಂತಹ ವಾದ್ಯಗಳನ್ನು ಬಳಸಿಯೂ ರಾತ್ರಿಯ ನೀರವತೆಯನ್ನು ಸೃಷ್ಟಿಸುವಲ್ಲಿ ಯಶಸ್ವಿಯಾಗಿದ್ದಾರೆ. ವೈಬ್ರೋಫೋನ್ ಬಳಕೆ ಹಾಡಿಗೆ ವಿಶೇಷ ಮೆರುಗು ನೀಡಿದೆ.  ಒಂದು ಚಿತ್ರಕ್ಕೆ ಒಂದು  ಹಿಟ್ ಮುಕೇಶ್ ಹಾಡು ಕೆಟಗರಿಯಲ್ಲಿ  ಕಲ್ಯಾಣಜೀ-ಆನಂದಜೀ ನಂಬರ್ ವನ್.

3. ರುಕ್ ಜಾ ಒ ಜಾನೆವಾಲಿ - ಕನ್ಹಯ್ಯಾ
    Ruk Ja O Janewali - Kanhayya

ನಾಯಕನು ಸ್ವಗತದಲ್ಲಿ ಹಾಡುವುದನ್ನು ಕೇಳಿ ನಾಯಕಿ ಅದು ತನಗಾಗಿಯೇ ಅಂದುಕೊಳ್ಳುವ ಶೈಲಿಯಲ್ಲಿದೆ ಇದು. ವಿವಿಧ ರೀತಿಯ ಕೊಳಲುಗಳ ಬಳಕೆ, ವೇಗದ ನಡೆ ಈ ಹಾಡಿನಲ್ಲಿ ಅಂತರ್ಗತವಾದ ಉತ್ಸಾಹಕ್ಕೆ ಪೂರಕವಾಗಿವೆ.  ರುಕ್ ಜಾ ಅಂದೊಡನೆ ಕೊಳಲುಗಳ ಮೂರು ಸಲದ ಮಾರ್ನುಡಿ ಈ ಹಾಡಿನ ಪಂಚ್ ಲೈನ್ ಅನ್ನಬಹುದು.  ತಿಕ್ಕುಜಾ ಈ ದಾಯೆ ಪನ್ ತಿಕ್ಕುಜಾ (ಸಿಕ್ಕೊಲ್ಲ ನೀ ಯಾಕೆ ಹೇಳು ಸಿಕ್ಕೊಲ್ಲ) ಎಂದು ಬದಲಾಯಿಸಿ ಈ ಹಾಡನ್ನು ತುಳು ನಾಟಕಗಳಲ್ಲಿ ಅಳವಡಿಸಿಕೊಳ್ಳುತ್ತಿದ್ದರು.

4. ಲೌಟ್ ಕೆ ಆಜಾ ಮೇರೆ ಮೀತ್ - ರಾಣಿ ರೂಪಮತಿ
    Laut Ke Aja Mere Meet - Rani Rupamati

ನಟ, ನಿರ್ದೇಶಕರೂ ಆಗಿದ್ದ ಎಸ್.ಎನ್.ತ್ರಿಪಾಠಿ ಅವರ ಸಂಗೀತ ನಿರ್ದೇಶನದ ಈ ಗೀತೆ ಸರಳತೆಗೆ ಒಳ್ಳೆಯ ಉದಾಹರಣೆ.  ಇಲ್ಲಿ ಹೆಚ್ಚಿನ ವಾದ್ಯಗಳ ಬಳಕೆ ಇಲ್ಲ.  ಆದರೂ  ಕೇಳುಗರ ಮೇಲೆ ಬೀರುವ ಪರಿಣಾಮಕ್ಕೇನೂ ಕೊರತೆ ಇಲ್ಲ. ಮಧುಮಾದ್ ಸಾರಂಗ್  ಅರ್ಥಾತ್ ಮಧ್ಯಮಾವತಿ ರಾಗಾಧಾರಿತವಾದ ಈ ಸರಳ ರಚನೆ ಮಾಧುರ್ಯದಲ್ಲಿ ಅದ್ದಿ ತೆಗೆದಂತಿದೆ.

5. ರಾತ್ ಔರ್ ದಿನ್ - ಟೈಟಲ್ ಹಾಡು
    Raat Aur Din - Title song

ನರ್ಗಿಸ್ ಅವರ ಕೊನೆಯ ಚಿತ್ರದ ಈ ಹಾಡಿನ ನಡೆ  ಯಾವುದೆ ಲಗುಬಗೆ, ಉದ್ವೇಗ ಇಲ್ಲದ್ದು. ಕೇಳುಗರಲ್ಲಿ ಉದ್ವೇಗ ಇದ್ದರೆ ಹೋಗಲಾಡಿಸಬಲ್ಲಂಥದ್ದು.  ಕೇಳಿದರೆ ಹಾಗೆಯೇ ಕೇಳುತ್ತಲೇ ಇರೋಣ ಅನ್ನಿಸುತ್ತದೆ, ಬಜಾಜ್ ಸ್ಕೂಟರಿನಲ್ಲಿ ಟ್ರಾಫಿಕ್ ಇಲ್ಲದ ರೋಡಿನಲ್ಲಿ ಹದವಾದ ವೇಗದಲ್ಲಿ ಹೋಗುತ್ತಾ ಇರುವ ಅನುಭವ  ನೀಡುತ್ತದೆ.

6. ಓ ಜಾನೆವಾಲೆ ಹೋ ಸಕೆ ತೊ - ಬಂದಿನಿ
    O Janewale Ho Sake To - Bandini

ಮುಕೇಶ್ ಅವರನ್ನು ಸಚಿನ್ ದೇವ್ ಬರ್ಮನ್  ಬಳಸಿದ್ದು ಕಮ್ಮಿಯೇ.  ಆದರೆ ಬಳಸಿಕೊಂಡಾಗಲೆಲ್ಲ ಜನ್ಮ ತಾಳಿದ್ದು ಇಂತಹ ರತ್ನಗಳೇ.  ಬರ್ಮನ್ ಸಂಗೀತದಲ್ಲಿ ಹೆಚ್ಚಾಗಿ ಕೇಳಸಿಗದ ಕೋರಸ್ ಬಳಕೆ ಇದರಲ್ಲಿದೆ.  ಹೋ ಸಕೆ ತೊ ಲೌಟ್ ಕೆ  ಆನಾ ಎಂಬ ಸಾಲು ಕಪ್ಪು ಒಂದು ಶ್ರುತಿಯ ಷಡ್ಜ ಹಾಗೂ ಮಂದ್ರ ನಿಷಾದದಲ್ಲಿ ನುಡಿಯುವಾಗ ಆಗುವ ಆನಂದ ಅವರ್ಣನೀಯ.   ಪಿ.ಬಿ.ಎಸ್ ಅವರಂತೆ ಮುಕೇಶ್ ಧ್ವನಿಯೂ ಕೆಳ ಶ್ರುತಿಯ ಮಧ್ಯ ಹಾಗೂ ಮಂದ್ರ ಸಪ್ತಕಗಳಿಗೆ ಹೇಳಿ ಮಾಡಿಸಿದಂಥದ್ದು.

7. ಸಜನ್ ರ್ ಝೂಟ್ ಮತ್ ಬೋಲೊ - ತೀಸ್ರಿ ಕಸಂ
    Sajan Re Jhoot Mat Bolo - Teesri Kasam

ಕವಿ ಶೈಲೇಂದ್ರ ಅವರು ಮಾರೇ ಗಯೆ ಗುಲ್‍ಫಾಮ್ ಕಾದಂಬರಿ ಆಧರಿಸಿ ಸ್ವತಃ ನಿರ್ಮಿಸಿ ಕೈ ಸುಟ್ಟುಕೊಂಡ ಚಿತ್ರದ ಹಾಡು ಇದು.  ಚಿತ್ರ ಹಾಗೂ ಅದರ ಶಂಕರ್-ಜೈಕಿಶನ್ ಸಂಗೀತ ಶ್ರೇಷ್ಠವಾಗಿದ್ದರೂ ಅನನುಭವಿ ಶೈಲೇಂದ್ರ ಅವರಿಗೆ ಅದನ್ನು ವ್ಯಾವಹಾರಿಕವಾಗಿ  ಗೆಲ್ಲಿಸುವುದು ಸಾಧ್ಯವಾಗಲಿಲ್ಲ.  ಆ ಮೇಲೆ ಇದಕ್ಕೆ ರಾಷ್ಟ್ರೀಯ ಪುರಸ್ಕಾರ, ವಿಮರ್ಶಕರ ಮನ್ನಣೆ ಇತ್ಯಾದಿ  ಸಿಕ್ಕಿದರೂ ಮೊದಲೇ ಕುಡಿತದ ಚಟಕ್ಕೆ ಬಲಿಯಾಗಿದ್ದ ಶೈಲೇಂದ್ರ ಚಿತ್ರದ ಸೋಲಿನಿಂದ ಕಂಗೆಟ್ಟು  1966 ರಲ್ಲಿ ಕೇವಲ 43 ರ ಪ್ರಾಯದಲ್ಲಿ  ಖುದಾ ಕೆ ಪಾಸ್ ಜಾನಾ ಹೈ ಎನ್ನುತ್ತಾ ಇಹ ಲೋಕ ತ್ಯಜಿಸಿದರು.  ಈ ರೀತಿ ರಾಜ್ ಕಪೂರ್ ಯಶಸ್ವಿ ತಂಡದ ಮೊದಲ ಕೊಂಡಿ ಕಳಚಿತು.  ಮುಂದೆ 1971 ರಲ್ಲಿ ಜೈಕಿಶನ್ ಕೂಡ ಕುಡಿತದಿಂದಾಗಿ 41 ರ ವಯಸ್ಸಿನಲ್ಲಿ ಇದೇ ಹಾದಿ ಹಿಡಿದಾಗ ಎರಡನೇ ಕೊಂಡಿಯೂ ಕಳಚಿ  ಈ ತಂಡಕ್ಕೆ  ಸರಿಪಡಿಸಲಾಗದ ಹಾನಿಯುಂಟಾಯಿತು. ಕುಡಿತ ಕೆಟ್ಟದ್ದೇ. ಶೈಲೇಂದ್ರ, ಜೈಕಿಶನ್,  ರೋಶನ್, ಮದನ್ ಮೋಹನ್ ಇವರೆಲ್ಲ  ಕುಡಿತದಿಂದ ಕರುಳನ್ನು ಕರಗಿಸಿಕೊಂಡು ಚಿಕ್ಕ ಪ್ರಾಯದಲ್ಲೇ ಇಹಲೋಕ ತ್ಯಜಿಸಿದವರು. ಮುಕೇಶ್ ಕೂಡ ಕುಡಿತದ ಅಭ್ಯಾಸ ಇದ್ದವರು ಅನ್ನುತ್ತಾರೆ.  ಆದರೂ ನಾವು ಇಂದಿಗೂ ಮೆಚ್ಚಿಕೊಂಡು ಆಸ್ವಾದಿಸುವ ಅನೇಕ ಅಮರ ಹಾಡುಗಳು ಮಧುಪಾನದ ನಶೆಯಲ್ಲಿಯೇ ಜನ್ಮ ತಾಳಿರಬಹುದು ಎಂದು ಎಣಿಸುವಾಗ ತನ್ನನ್ನೇ ಕರಗಿಸಿಕೊಂಡು ಬೆಳಕು ನೀಡುವ ಮೊಂಬತ್ತಿಯಂತೆ ಇವರೂ ತಮ್ಮ ಜೀವವನ್ನೇ ಸವೆಸಿ   ನಮಗಾಗಿ ಇಂತಹ ಕೊಡುಗೆಗಳನ್ನು ಕೊಟ್ಟು ಹೋದರು ಎಂಬ ಭಾವನೆ ಬರುವುದಿಲ್ಲವೇ.

8. ತುಮ್ ಆಜ್ ಮೇರೆ ಸಂಗ್ ಹಸ್ ಲೊ - ಆಶಿಕ್ 
    Tum Aaj Mere Sang  Haslo - Ashiq

ಈ ಶಂಕರ್-ಜೈಕಿಶನ್ ಹಾಡಿನಲ್ಲಿ ಬಾಯಿಂದ ಹೊರಡಿಸುವ ವಿಚಿತ್ರ ಸದ್ದೊಂದನ್ನು ಬಳಸಿಕೊಳ್ಳಲಾಗಿದೆ.  ನಮ್ಮೂರಲ್ಲಿ ಐತು ಎಂಬವನೊಬ್ಬ ತೆಂಬರೆ ಎಂಬ ಜಾನಪದ ಚರ್ಮ ವಾದ್ಯವನ್ನು ನುಡಿಸಿಕೊಂಡು ಬಾಯಿಂದ ಇದೇ ರೀತಿಯ ಸದ್ದು ಹೊರಡಿಸಿ ಕುಣಿಯುತ್ತಾ ಮಕ್ಕಳನ್ನು ಖುಶಿ ಪಡಿಸುತ್ತಿದ್ದ !  ಈ ಹಾಡನ್ನು ಅವನೆಂದೂ ಕೇಳಿರುವ ಸಾಧ್ಯತೆ ಇಲ್ಲ,  ಶಂಕರ್-ಜೈಕಿಶನ್, ರಾಜ್ ಕಪೂರ್ ಇವರೆಲ್ಲ ಯಾರು ಎಂದೂ  ಅವನಿಗೆ ಗೊತ್ತಿದ್ದಿರಲೂ ಸಾಧ್ಯವಿಲ್ಲ.    ರಾಜ್ ಕಪೂರ್ - ಪದ್ಮಿನಿ ನಟನೆ,  ಶಂಕರ್-ಜೈಕಿಶನ್ ಸಂಗೀತ, ಹೃಷಿಕೇಶ ಮುಖರ್ಜಿ ನಿರ್ದೇಶನದ ಈ ಚಿತ್ರ ನಿರ್ಮಿಸಿದವರು ಒಂದು ಕಾಲದಲ್ಲಿ ರೇಡಿಯೋ ಸಿಲೋನ್ ಅನೌಂಸರ್ ಆಗಿದ್ದು ನಂತರ HMV ಯ ಮಖ್ಯಸ್ಥರಾದ ವಿಜಯ ಕಿಶೋರ್ ದೂಬೆ ಹಾಗೂ ಪತ್ರಕರ್ತ ಬನ್ನಿ ರೂಬೆನ್.  ಇವರೀರ್ವರೂ ಈ ಕ್ಷೇತ್ರದಲ್ಲಿ ಅನನುಭವಿಗಳಾದ್ದರಿಂದ ಈ ಚಿತ್ರವೂ ಆರ್ಥಿಕವಾಗಿ ನೆಲ ಕಚ್ಚಿತಂತೆ.  ಕೊಳಲಿನ ದೇಹದಲ್ಲೆಲ್ಲ ಛೇದಗಳಿದ್ದರೂ ಅದು ಮಧುರ ಗೀತೆಗಳನ್ನು ನುಡಿಯುವಂತೆ ನಗು ನಗುತಾ ನಲಿ ಏನೇ ಆಗಲಿ ಎಂಬ ಸಂದೇಶ ಈ ಹಾಡಿನದ್ದು.  ಶೈಲೇಂದ್ರ ಅವರ ಅರ್ಥಪೂರ್ಣ ಸಾಹಿತ್ಯ ಇದರಲ್ಲಿದೆ.

9.  ಆ ಅಬ್ ಲೌಟ್ ಚಲೆಂ - ಜಿಸ್ ದೇಶ್ ಮೆಂ ಗಂಗಾ ಬಹತೀ ಹೈ
    Aa Ab Laut Chalen - Jis Desh Me Ganga Behati Hai

ಶಂಕರ್-ಜೈಕಿಶನ್ ಪ್ರತಿಭೆಯ ಮೇರು ಸಂಯೋಜನೆ ಇದು.  ಚಿತ್ರದ ಸನ್ನಿವೇಶವೂ ಪರಾಕಾಷ್ಟೆಯದ್ದೇ. ಟ್ರಂಪೆಟ್ಸ್ ಹಾಗೂ ಕೋರಸ್ ಬಳಕೆ ಅತ್ಯದ್ಭುತ. ಇದರಲ್ಲಿ ಲತಾ ಮಂಗೇಷ್ಕರ್ ನುಡಿಯುವುದು ಆಜಾರೇ... ಎಂಬ ಒಂದು ಸೊಲ್ಲು ಮಾತ್ರ. ನಂತರದ  ಆಲಾಪದಲ್ಲಿ ಅವರು ಅತಿ ತಾರ ಸಪ್ತಕವನ್ನು ಸ್ಪರ್ಶಿಸುವ ರೀತಿ ಬೆರಗು ಹುಟ್ಟಿಸುವಂಥದ್ದು.  ಅಂದಿನ ಸೀಮಿತ ತಾಂತ್ರಿಕತೆಯಲ್ಲಿ ಈ ಹಾಡಿನ ರೆಕಾರ್ಡಿಂಗ್ ಹೇಗೆ ನಡೆಸಿರಬಹುದು ಎಂದು ಈಗಿನ ಸಂಗೀತ ನಿರ್ದೇಶಕರೋರ್ವರು ಸಂದರ್ಶನವೊಂದರಲ್ಲಿ ಅಚ್ಚರಿ ವ್ಯಕ್ತಪಡಿಸಿದ್ದರು.   ದಿಲ್ ಅಪನಾ ಔರ್ ಪ್ರೀತ್ ಪರಾಯೀ,  ಸಂಗಂ, ಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿ , An evening in Paris ಮುಂತಾದ ಚಿತ್ರಗಳಲ್ಲಿ ನಾವು ನೋಡಿದಂತೆ ಕೋರಸ್ ಅನ್ನು   ಶಂಕರ್-ಜೈಕಿಶನ್ ಅವರಷ್ಟು ಪರಿಣಾಮಕಾರಿಯಾಗಿ ಬಳಸಿಕೊಂಡವರು ಇನ್ಯಾರೂ ಇರಲಾರರು. 

10. ಮೇರೆ ಮನ್ ಕೀ ಗಂಗಾ - ಸಂಗಂ
     Mere Man Ki Ganga - Sangam

     ಈ ಹಾಡಿನಲ್ಲಿ ರಾಜ್ ಕಪೂರ್ ಕೈಯಲ್ಲಿರುವುದು ಈಜಿಪ್ಟ್ ಮೂಲದ್ದೆಂದು ನಂಬಲಾದ ಬ್ಯಾಗ್ ಪೈಪ್ ಎಂಬ, ಕಂಕುಳಿಂದ ತಿದಿಯಂತಹ ಚರ್ಮದ ಚೀಲವೊಂದನ್ನೊತ್ತಿ ಗಾಳಿತುಂಬಿ ನುಡಿಸುವ ವಾದ್ಯ. ನೀರಿನಲ್ಲಿ ಈಜಾಡುವ ಸದ್ದಿನ ಪರಿಣಾಮ ಉಂಟುಮಾಡಲು  ಬುಡಬುಡಿಕೆಯಂತಹ ತಾಳವಾದ್ಯವನ್ನು ಉಪಯೋಗಿಸಲಾಗಿದೆ. ಶಂಕರ್-ಜೈಕಿಶನ್ ತಂಡದಲ್ಲಿ ರಿದಂ ವಿಭಾಗವನ್ನು ನೋಡಿಕೊಳ್ಳುತ್ತಿದ್ದ ದತ್ತಾರಾಮ್ ಇಂತಹ ಪ್ರಯೋಗಗಳ ರೂವಾರಿ.

     ಈ ಹಾಡಿನ ಹಿಂದೆ ಗೋಪಿಕಾ ವಸ್ತ್ರಾಪಹರಣದ ಕಲ್ಪನೆಯೂ ಇದ್ದಂತಿದೆ.  ಕಿರೀಟದ ಸಂಕೇತವಾಗಿ ನಾಯಕ ತಲೆಗೆ ಸಿಕ್ಕಿಸಿಕೊಳ್ಳುವ ಗರಿ ಹಾಗೂ ಚಿತ್ರದಲ್ಲಿ ಹಾಡಿನ ಮೊದಲು ಬರುವ dialog ಇದನ್ನು ಪುಷ್ಟೀಕರಿಸುತ್ತವೆ.  ಆದರೆ ಆತ ಧರಿಸಿಕೊಂಡಿರುವುದು ಈಗಿನ ಯುವ ಜನಾಂಗದಲ್ಲಿ ಜನಪ್ರಿಯವಾಗಿರುವ ಬರ್ಮುಡಾ!  ಇನ್ನೊಂದು ಅಚ್ಚರಿಯ ವಿಷಯವೆಂದರೆ ಶ್ರೀಮಂತರ ಮನೆಯ ಹುಡುಗಿಯೊಬ್ಬಳು  ಸ್ವಿಮ್ಮಿಂಗ್ ಪೂಲಿಗೆ ಹೋಗುವುದನ್ನು ಬಿಟ್ಟು ಸ್ವಿಮ್ ಸೂಟ್ ಧರಿಸಿ ನದಿಯಲ್ಲಿ ಈಜಾಡಲು ಬರುತ್ತಾಳೆಯೇ ಎಂಬ ಪ್ರಶ್ನೆಯನ್ನು ಯಾವ ವಿಮರ್ಶಕರೂ ಇದುವರೆಗೆ ಎತ್ತಿಲ್ಲ.  ಏನೇ ಇರಲಿ,  ಇದು ಜನಪ್ರಿಯತೆಯ ಮಾನದಂಡದಲ್ಲಿ ಸರ್ತಾಜ್ ಅಂದರೆ ಸರ್ವ ಶ್ರೇಷ್ಠ  ಪದವಿಗೆ ಅರ್ಹವಾದ ಹಾಡು.  ಹಳ್ಳಿ ಹಳ್ಳಿಗಳ ಮೂಲೆಗಳನ್ನೂ ತಲುಪುವಲ್ಲಿ ಇದು ತೇರಿ ಪ್ಯಾರೀ ಪ್ಯಾರೀ ಸೂರತ್ ಕೊ ಹಾಡನ್ನೂ ಹಿಮ್ಮೆಟ್ಟಿಸಿತ್ತು.  ಈ ಹಾಡನ್ನು ಗುಣುಗುಣಿಸದ ಬಾಯಿಗಳಿರಲಿಲ್ಲ, ಧಾಟಿಯನ್ನು ಅಳವಡಿಸದ ನಾಟಕಗಳಿರಲಿಲ್ಲ, ಪೆ ಪೆ ಪೆ ಪೆ ಪೇ ಪೇ ಪೆ ಎಂಬ BGM ಸಮೇತ ಇದನ್ನು ನುಡಿಸದ ವಾಲಗದವರಿರಲಿಲ್ಲ! ಅಂತಹ ಮೋಡಿ ಈ ಹಾಡಿನದ್ದು.

          60ರ ದಶಕದ   ಹಿಂದಿ ಚಲನ ಚಿತ್ರಗಳ ಹಾಡುಗಳಲ್ಲಿ ಸಾಮಾನ್ಯವಾಗಿ 3 ಚರಣಗಳಿರುತ್ತಿದ್ದು ಬಿಡುಗಡೆಯಾಗುತ್ತಿದ್ದ 78 RPM ಗ್ರಾಮಫೋನ್ ತಟ್ಟೆಗಳಲ್ಲಿ  2 ಚರಣಗಳು ಮಾತ್ರ ಇರುತ್ತಿದ್ದವು. ಆದರೆ ಸಂಗಂನ ಈ ಹಾಡಿಗೆ ಚಿತ್ರದಲ್ಲೂ ಎರಡೇ ಚರಣಗಳಿದ್ದವು.  ಗ್ರಾಮಫೋನ್ ತಟ್ಟೆಯಲ್ಲಿ 3ನೆಯ ಚರಣ ತೇರೀ ಖಾತಿರ್ ಮೈ ತಡಪಾ ಯೂಂ ಇರಲಿಲ್ಲ.  ಚಲನಚಿತ್ರದಲ್ಲಿ  2 ನೆಯ ಚರಣ ದೋ ನದಿಯೊಂ ಕಾ ಮೇಲ್ ಅಗರ್ ಇರಲಿಲ್ಲ.  ಆ ಮೇಲೆ ಬಿಡುಗಡೆಯಾದ  LP  ಯಲ್ಲಿ ಮೂರೂ ಚರಣಗಳಿದ್ದವೆನ್ನಿ.   ಆದರೆ ಚಿತ್ರದಲ್ಲಿ ಮೂರು ಚರಣಗಳ ಹಾಡು ನೋಡುವ ಅವಕಾಶ ಇರಲಿಲ್ಲ.  ಈಗ ಲಭ್ಯವಿರುವ  VCD, DVD, You Tube Video ಗಳಲ್ಲೂ  ಎರಡೇ ಚರಣಗಳಿವೆ.